Ustawa o kredycie konsumenckim przewiduje szczególny instrument – obowiązujący wyłącznie w odniesieniu do kredytu konsumenckiego – określany w doktrynie jako sankcja kredytu darmowego. Sankcja działa z mocy prawa, a na skorzystanie z niej konsument ma jeden rok, liczony od dnia wykonania umowy. Po stronie konsumenta wystarczy jedynie złożenie pisemnego oświadczenia i może zwrócić kredyt bez odsetek i innych kosztów kredytu należnych kredytodawcy. Jakie naruszenia udzielającego finansowanie prowadzą do takiego uprawnienia po stronie konsumenta?
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z dnia 23 kwietnia 2008 roku w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylająca dyrektywę rady 87/102/EWG nałożyła na państwa członkowskie konieczność ustanowienia sankcji mających zastosowanie w przypadku naruszenia przepisów krajowych przyjętych zgodnie z dyrektywą i podjęcia wszelkich niezbędnych działań w celu zapewnienia stosowania tych sankcji. Przewidziane sankcje muszą być skuteczne, proporcjonalne i odstraszające. Jedną z sankcji, którą zdecydował się wprowadzić polski ustawodawca jest określona w art. 45 ustawy o kredycie konsumenckim tzw. sankcja kredytu darmowego – w przypadku niedochowania przez kredytodawcę określonych wymogów przedkontraktowych i w umowie kredytowej.
Zgodnie z ustawą, przez kredytodawcę należy rozumieć przedsiębiorcę w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, który w zakresie swojej działalności gospodarczej lub zawodowej, udziela lub daje przyrzeczenie udzielenia konsumentowi kredytu. Z kolei przez kredyt konsumencki rozumieć należy w szczególności: umowę pożyczki, umowę kredytu w rozumieniu prawa bankowego, umowę o odroczeniu konsumentowi terminu spełnienia świadczenia pieniężnego, jeżeli konsument jest zobowiązany do poniesienia jakichkolwiek kosztów związanych z odroczeniem spełnienia świadczenia, a także umowę o kredyt odnawialny.
O uruchomieniu sankcji kredytu darmowego decyduje naruszenie przez kredytodawcę obowiązków nałożonych w art. 29-33, 33a oraz 36a-36c ustawy o kredycie konsumenckim. Wymogi te podzielić można na trzy grupy:
- wymagania odnoście formy czynności prawnej – umowa powinna zostać zawarta w formie pisemnej, chyba że inne przepisy przewidują inną formę szczególną,
- wybrane obowiązki informacyjne odnoszące się do wszystkich umów kredytu, oraz
- szczegółowe obowiązki informacyjne dotyczące specyficznych typów kredytu.
W odniesieniu do obowiązków informacyjnych sankcji podlega nie tylko ich nieprzekazanie, ale również przekazanie w sposób niewłaściwy, w tym bez zastosowania wymaganej formy. Co istotne sankcja ta przewidziana jest również w przypadku przekroczenia przez kredytodawcę przepisów dotyczących maksymalnej wysokości opłat i odsetek z tytułu zaległości w spłacie kredytu. W takim przypadku konsument jest nie tylko zobowiązany do zapłaty tylko kwoty opłat i odsetek odpowiadającej kwocie odsetek maksymalnych za opóźnienie, ale może nie zapłacić kosztów i odsetek (kapitałowych) w ogóle. Jedynym obciążeniem, do którego poniesienia konsument pozostaje nadal zobowiązany, pomimo sięgnięcia do sankcji kredytu darmowego, są ustalone w umowie koszty ustanowienia zabezpieczenia kredytu.
Uruchomienie sankcji kredytu darmowego zależy od wykonania przez konsumenta uprawnienia prawnokształtującego, jakim jest złożenie oświadczenia woli. Skutki związane z sankcją powstaną dopiero po jego złożeniu. Oświadczenie uznaje się za złożone z chwilą, gdy doszło do kredytodawcy w taki sposób, że mógł zapoznać się z jego treścią. Możliwość skorzystania z sankcji ograniczona jest rocznym terminem prekluzyjnym. Zgodnie z art. 45 ust. 5 ustawy uprawnienie to wygasa po upływie roku od dnia wykonania umowy. Zwrot „wykonanie umowy”, od którego zaczyna biec roczny termin na wygaśnięcie uprawnienia konsumenta oznacza stan, w którym wszelkie zobowiązania obu stron umowy o kredyt konsumencki zostały w pełni wykonane, nie odnosi się wyłącznie do wykonania zobowiązania po stronie kredytodawcy. Nie ma przy tym znaczenia, czy zostały one wykonane w terminie, dobrowolnie czy przymusowo. W konsekwencji, jeżeli konsument lub kredytodawca pozostaje w zwłoce lub opóźnieniu z wykonaniem jakiegokolwiek obowiązku wynikającego z umowy o kredyt konsumencki termin roczny na wygaśnięcie uprawnienia do złożenia oświadczenia nie rozpoczyna swojego biegu (por. Wyrok Sądu Rejonowego w Szczytnie z dnia 22 lutego 2018r. I C 1663/17, Wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 19 listopada 2019r. III Ca 1127/19, Wyrok SA w Warszawie z dnia 1 lipca 2019 r. V ACa 118/18).
Komentowany przepis wprowadza jedno z najbardziej charakterystycznych rozwiązań w regulacji kredytu konsumenckiego – określane jako sankcja kredytu darmowego (gratisowego). Jego istota sprowadza się do założenia, że w razie uchybienia przez kredytodawcę określonym obowiązkom informacyjnym na etapie przedkontraktowym, konsument będzie uprawniony do zwrotu kwoty kredytu w wysokości kapitału, bez konieczności zapłaty na rzecz przedsiębiorcy odsetek oraz pozostałych kosztów zastrzeżonych w umowie kredytu (wskazanych w art. 5 pkt 6 KredytKonsU). Z perspektywy ekonomicznej rozwiązanie to w radykalny sposób zmienia więc rozkład ekonomicznej relacji związanej ze umową kredytu, czyniąc z niej de facto stosunek nieodpłatny.
Jedynym obciążeniem, do którego poniesienia konsument pozostaje nadal zobowiązany, pomimo sięgnięcia do sankcji kredytu darmowego, są ustalone w umowie koszty ustanowienia zabezpieczenia kredytu.Wyjątek ten – utrzymujący fragmentarycznie rozkład ekonomiczny kosztów i korzyści określony przy udzielaniu kredytu – motywowany być może faktem, że koszty te, jak wynika z istoty obu zawieranych umów, ponoszone są na rzecz osób trzecich, nie zaś kredytodawcy (por. także R. Trzaskowski, Ustawa, s. 275 i n.).
