W obliczu wysokiej inflacji i wzrostu cen produkcji czy materiałów, warto pamiętać o narzędziu, za pomocą którego jesteśmy w stanie przywrócić równowagę ekonomiczną stron umowy. Takim narzędziem jest tzw. klauzula waloryzacyjna. Zgodnie z polskim kodeksem cywilnym, strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie ustalona według innego niż pieniądz miernika wartości, czyli w uproszczeniu istnieje możliwość zastosowania pozaumownych mierników (np. wskaźnika inflacji). Klauzula ta ma szczególne znaczenie w przypadku świadczenia usług rozłożonych w czasie. Świadcząc jednak usługi lub sprzedaż na rzecz konsumentów, należy pamiętać, że przysługują im szczególne prawa. Niektóre z nich niedawno objęty również osoby fizyczne prowadzące jednoosobową działalność gospodarczą. Czy jest możliwe i na jakich zasadach, wprowadzenie klauzuli waloryzacyjnej w umowie z konsumentem?
W tym kontekście należy przede wszystkim zwrócić uwagę na kontrolę umowy pod kątem klauzuli abuzywnych, czyli niedozwolonych postanowień umownych. Zgodnie z kodeksem cywilnym za takie uznaje się postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nie uzgodnione indywidualnie, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. Kontroli zatem mogą podlegać tylko te postanowienia, na które konsument nie ma wpływu i są mu one narzucane odgórnie przez przedsiębiorcę (wzorce umowne). W odniesieniu z kolei do wątpliwości czy klauzula waloryzacyjna, czyli de facto klauzula dotycząca ceny, stanowi określenie głównego świadczenia stron, wypowiedział się Sąd Najwyższy (I CSK 257/14), stwierdzając, że „umowna klauzula waloryzacyjna nie jest objęta wyłączeniem zawartym w art. 3851 § 1 zdanie drugie KC. Nie określa ona bowiem bezpośrednio świadczenia głównego, ale wprowadza umowny reżim jego podwyższania, a cel przepisu art. 3851 KC nie pozwala na ograniczenie ochrony partnera umowy w wyniku szerokiej interpretacji formuły „postanowień określających główne świadczenia stron””. Tym samym klauzula waloryzacyjna będzie mogła podlegać kontroli pod kątem jej abuzywności. Dodatkowo należy pamiętać, że jeżeli zaistnieją pozostałe przesłanki, klauzula ta nie będzie wiązać konsumenta z mocy prawa.
Katalog niedozwolonych klauzul umownych wskazuje jednoznacznie, że niedozwolone są postanowienia, które przewidują uprawnienie kontrahenta konsumenta do określenia lub podwyższenia ceny lub wynagrodzenia po zawarciu umowy bez przyznania konsumentowi prawa odstąpienia od umowy. Odpowiedzi na pytanie jak w związku z tym poprawnie skonstruować klauzulę waloryzacyjną znaleźć możemy również w orzecznictwie w zakresie w jakim stwierdza, że dana klauzula waloryzacyjna została uznana za niedozwoloną, przykładowo:
- Niniejszym postanowieniem przedsiębiorca zagwarantował sobie możliwość podwyższenia ceny w związku z jej waloryzacją o wskaźnik cen produkcji budowlano – montażowej publikowany przez GUS, przy czym nie przyznał konsumentowi prawa odstąpienia od umowy w każdym przypadku wzrostu ceny – Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – V Wydział Cywilny z dnia 3 września 2015 r. VI ACa 830/15;
- Należy zauważyć, iż w niniejszej sprawie zapis kwestionowanego postanowienia został sformułowany w taki sposób, że w istocie deweloper został uprawniony do jednostronnego podjęcia decyzji czy dokonywać przeliczenia świadczenia czy też nie. Zapis wzorca zawiera bowiem sformułowanie: „deweloper jest uprawniony” – Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – V Wydział Cywilny z dnia 3 września 2015 r. VI ACa 830/15;
- Umowa może przewidywać waloryzację świadczenia nabywcy na podstawie zobiektywizowanych czynników, jednakże powinien to być mechanizm działający w obydwie strony i nie uzależniony od subiektywnej decyzji dewelopera, nadto konsument powinien mieć zagwarantowane szerzej prawo odstąpienia od umowy. W sprawie I CSK 624/13 (wyrok z dnia 12 września 2014 r.) Sąd Najwyższy uznał, iż przyznanie konsumentowi prawa odstąpienia w przypadku wzrostu ceny powyżej 5 % chroni jego prawa w sposób dostateczny – Sąd Apelacyjny w obecnym składzie podziela tę ocenę. – Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – V Wydział Cywilny z dnia 3 września 2015 r. VI ACa 830/15;
- Co do zasady, wprowadzenie do wzorca umowy mechanizmu waloryzowania ceny za lokal mieszkalny według zobiektywizowanych wskaźników, na które żadna ze stron nie ma wpływu, nie jest równoznaczne z upoważnieniem podmiotu zobowiązanego do wybudowania i sprzedaży lokalu do „określenia lub podwyższenia ceny” za ten lokal w rozumieniu art. 3853 pkt 20 KC. Jeśli bowiem każda ze stron przyszłej umowy jest w stanie samodzielnie obliczyć wysokość świadczenia głównego nabywcy w postaci ceny za lokal (także płaconej w ratach), o ile tylko sięgnie do powszechnie dostępnych danych o wskaźnikach, które ma odnieść do kwoty bazowej, to nie sposób jest twierdzić, że określenie ceny w takiej sytuacji pozostawione zostało „kontrahentowi konsumenta” – Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 2 kwietnia 2015 r. I CSK 257/14
- Waloryzowanie ceny przy wykorzystaniu zobiektywizowanych wskaźników, nawiązujących do charakteru umowy i przesłanek, które decydowały o określeniu jej wysokości w samej umowie nie jest równoznaczna z określeniem ceny lub jej podwyższeniem wyłącznie przez prowadzącego proces inwestycyjny kontrahenta konsumenta. Przyjęcie, że w takim przypadku konsument musi mieć zagwarantowane nieograniczone prawo odstąpienia od umowy byłoby równoznaczne z przerzuceniem na kontrahenta konsumenta wszelkiego ryzyka związanego z działaniem czynników rynkowych, sprawiających, że wzajemne świadczenie kupującego traciło na wartości przez czas związania umową. Ogólny wzorzec kontroli z art. 3851 § 1 KC nie przewiduje obowiązku wprowadzania do umowy nieograniczonego uprawnienia do odstąpienia od niej w przypadku zastosowania waloryzacji umownej. – Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 2 kwietnia 2015 r. I CSK 257/14.
Podsumowując wskazać należy, iż jest możliwe wprowadzenie klauzuli waloryzacyjnej do umowy z konsumentem, pod warunkiem, że klauzula ta będzie uwzględniania również w przypadku gdy wybrany wskaźnik będzie ujemny (co w konsekwencji będzie prowadziło do obniżenia ceny). W przypadku zagwarantowania przedsiębiorcy jedynie uprawnienia do zastosowania klauzuli waloryzacyjnej przez przedsiębiorcę (czyli w przypadku chęci ograniczenia jej tylko do sytuacji gdy wskaźnik waloryzacyjny jest dodatni), konsumentowi musi być zapewnione prawo do odstąpienia od umowy w przypadku wzrostu ceny. W tym zakresie wystarczające może się okazać zagwarantowanie tego prawa, gdy cena wzrośnie o więcej niż 5%. Na marginesie należy pamiętać, iż od 1 stycznia 2021 r. przepisy regulujące klauzule abuzywne są stosowane, pod pewnymi warunkami, również do przedsiębiorców prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą.
Autor: Aleksandra Billewicz, Senior Associate w Raczyński Skalski & Partners Radcowie Prawni Adwokaci Sp.p.
